Republished from Facebook page of Tharu Community with Mr Dilli Malla's permission.
Written by Dilli Malla (dillimalla@gmail.com) 2010.
‘यस्तै-यस्तै बेला थियो’- उनले एकपटक पश्चिम आकाशतिर हेरे । सूर्य बिस्तारै पश्चिमी क्षितिजतिर ओरालो झर्दै थियो ।
आज बिहानैदेखि उनी सिस्नेखोलाको किनारमा छन् दुइटा गोरुका साथमा । उसो त जीवनका झण्डै आठ दशक यही खोलाको किनारमा गोठालो र खेतीपाती गर्दागर्दै बितिसकेको छ उनको । छेउमै सिस्ने खोला बगिरहेछ, सँगसँगै बगिरहेछ उनको जीवन पनि सिस्ने खोलाजस्तै- कहिले उर्लिदै, गड्गडाउँदै त कहिले सुस्त-सुस्त सुस्साउँदै ।
उनी अर्थात् कालुप्रसाद चौधरी । दाङ वेलुवा बञ्जाडी हत्याकाण्डका घाइतेमध्ये हालसम्म जीवित एकमात्र योद्धा ।
ठीक ५० वर्षअघि, सत्र साल साउन छ गते कुन बार थियो उनलाई याद भएन । बर्खामास भएपनि पानी परेको थिएन त्यतिबेला । ‘जम्मै गाउँलेहरु खेतमा काम गरिरहेका थिए । कोही जोत्दै थिए, कोही खेतमा आली लगाउँदै त कोही खन्दै थिए ।’ उनले लामो सास फेरे एकपटक । ‘दिउँसो त्यस्तै दुई तीन बजेको हुँदो हो जमिन्दारले पुलिस ल्याएर खेतमै आइपुगे ।’ फेरि आकाशतिर हेरे उनले । सायद उनको घडी त्यही आकाश हो । उमेरसँगै आँखालाई पनि बुढेसकाल लागिसकेछ क्यारे । ‘नजिक मात्र देख्छु, टाढा त तिरीमिरी मात्रै । त्यस्तै चार/साढे चार बीस नाघे हुँला’- उनलाई आफ्नै उमेरको पनि एकिन छैन । नागरिकता ? ‘हाम्रा जमाना किन चाहियो नागरिकता ? के जन्म दर्ता, के नागरिकता, के पढाइ लेखाइ ? जमिन्दारको जग्गा जोते पो अन्न आउँथ्यो ।’ बुढेसकाले आँखामा बाह्य संसार धुमिल-धुमिल जस्तो लागेपनि जवान छँदाको सत्र साले काण्ड भने अझैँ झल्झली देखिन्छ रे भर्खरजस्तै । भन्छन्- ‘वर्गद्ववा, बञ्जाडी हुँदै खेतमै आएका पुलिस र जमिन्दारसँग केहीछिन भनाभन भयो किसानहरुको । एकैछिनपछि पुलिसले भटाभट गोली चलायो । अनि त खैँ के भन्नु र ?”मामा (गुम्रा) खेतमै ढले, त्यसपछि रत्नलाई गोली लाग्यो, म भर्खर भाग्न खोज्दै थिए मेरो खुट्टामा पनि लागिहाल्यो ।’ गोली लागेको कालो खत अझैँ प्रष्टै चिनिदो रहेछ उनको देब्रे खुट्टामा । कालुप्रसाद गुम्राका भाञ्जा रहेछन् साइनोले ।
दिउँसो गाउँमा मान्छे नै भेटिन्नन् सबै खोला र खेततिर । किसानहरु खेतीपातीमा कसिएका छन् । खनजोत, रोपाई, गोडमेल शुरु भइसकेको छ । ‘यस्तै रमाइलो थियो त्यतिबेला पनि । विगत कोट्याउँछन् उनी ।
‘गाउँलेभरि सबै सँगसँगै खेतमै थियौँ । अहिलेका मानिसहरु एक्लाएक्लै काम गर्छन्, हामी त गाउँभरिका सबैले सबैको काम पालैपालो गथ्र्यौँ । तर, खैँ के भो ? जुन दिन मामा (गुम्रा) मारिए, त्यसदिनदेखि खेतमा काम गरिरहेका मान्छे देख्नेबित्तिकै त्यही घटनाको याद आउन थाल्छ । आँखा वरिपरि उही तस्वीर नाच्न थाल्छ ।’गुम्रा थारु, नाम सम्झिने बित्तिकै मन झसङ्ग हुन्छ । एकपछि अर्को सबै घटनाक्रमहरु दोहोरिन्छन् उनको बुढो दिमागमा । मन चरक्क चिरिएर आउँछ । दुःख, पीडा, आक्रोश, घृणा र वदलाभाव सबैले एकैपटक थिचेर ल्याउँछ । ‘खैँ कहिले पाउला र उनको आत्माले न्याय ?’ उनी भन्छन्- ‘जबसम्म जोत्नेकै नाममा जमीन हुँदैन् तबसम्म गुम्राको आत्माले न्याय पाउने छैन ।’
कहिले जन्मिए होलान् गुम्रा ? तिथिमिति कसैलाई थाहा छैन । गुम्राका भतिजा ठाकुर भन्छन्- ‘म पन्ध्र वर्षको थिए त्यतिबेला उनी हाम्रै उमेरका जस्तो लाग्थ्यो, जतिबेला माइला काकालाई जमिन्दारहरुले मारे’- पचास वर्ष नाघिसकेका गुम्राका भतिजा ठाकुरप्रसादको कुराले त्यस्तै वि.सं.१९६५-१९७५ को बीचमा लालु चौधरीका माइला छोराको रुपमा जन्मिएका थिए गुम्रा थारु । विवाहपछि एकमात्र छोरी जन्मिएकी थिइन् उनकी- चेर्र्या चौधरी । अहिले उनी जीवित छिन् वा छैनन् थाहा छैन । सानैमा उनको ब्रुहान (बर्दिया)तिर विवाह भएको थियो । ’माइला काका (गुम्रा) कति रमाइला मान्छे थिए’- बाल्यकालको यादले मन रोमाञ्चित हुन्छ ठाकुरप्रसादको । ‘केटाकेटीमा हामीलाई उनले कत्ति माया गर्थे कत्ति ? सायद मायाको मापन गर्ने कुनै त्यस्तो साधन हुन्थ्यो भने उनले नापेर नै देखाइदिन्थे गुम्राको माया । कुरा गर्दागर्दै उनी मलीन देखिए- बादलले छोपेको जुनेली रातजस्तो ।
ठाकुरप्रसाद गुम्राका दाजु प्रदेशी थारुका माइला छोरा हुन् । गुम्राको आफ्नै सन्तान नभएपनि उनका दाजु प्रदेशी र भाई ढाँठुका सन्तानहरु अहिले पनि त्यही खेत जोतिरहेका छन् अधियाँमा- जहाँ गुम्रा ढलेका थिए । ‘जमिन्दार भने पहिलेका छैनन्’- ठाकुरले बताए ।
आखिर किन मारियो गुम्रालाई ? उनले जमिन्दारको के बिगारेका थिए ? प्रहरी प्रशासनले किसानहरुलाई किन दमन गर्यो सत्र सालमा ? के किसानहरु नै दोषी थिए उक्त घटनामा ? के थियो घटनाको निहुँ ?
त्यसबेला थारु किसानहरुले जोत्दै आएको जमीनका मालिक बासुदेव घिमिरे, भागु, मेदिनीलगायतका जमिन्दारहरुले २०१६ साल माघमा तोरी भित्र्याउने बेला परम्परादेखि चल्दै आएको चौकुर प्रथा (उत्पादनको ३ भाग किसान र १ भाग जमिन्दारलाई बुझाउने नियम) लाई बदलेर अधियाँ (आधा-आधा) हुनुपर्ने प्रस्ताव राखे तर त्यो प्रस्ताव किसानहरुलाई मान्य भएन । त्यही निहुँबाट विवाद शुरु भयो । घटनाका प्रत्यक्षदर्शी/पीडित कालु, कुनुवा र ठाकुरका अनुसार विवाद बढ्न थालेपछि जमिन्दारले कहिले हलो जुवा काटिदिने, कहिले गोरु चुट्ने, कहिले जोत्न नदिनेजस्ता क्रियाकलाप गर्दै किसानहरुलाई दिनहुँ दुःख दिन थाले । जमिन्दारहरु चाहन्थे- पुस्तौदेखि चलि आएको चौकुर प्रथा बदलेर अधियाँ लागू गर्न र किसानहरुको श्रममा रजाई गर्न । तर, सोझा इमान्दार र स्वाभीमानी थारु किसानहरुलाई जमिन्दारको अत्याचार सह्य भएन र विरोध गरे । परिणामतः गुम्रा मारिए, कालु र रत्नप्रसाद घाइते बनाइए र तीन चार महिनासम्म उपचारको अभावमा अस्पतालकै शैयामा छट्पटाउनु पर्यो । थुप्रै किसानहरुले तत्कालिन ‘प्रजातान्त्रिक’ काँग्रेसी सरकार र प्रहरी प्रशासनको हिरासत र जेलका चिसा छिडीमा महिनौँसम्म यातना भोग्नुपर्यो । अन्ततः जमिन्दारकै पक्षमा फैसला भयो र सोझा किसानहरुले काम नगर्ने जमिन्दारलाई अधियाँ बुझाउनुपर्ने भयो ।
गुम्रा मारिएको ठीक ५० वर्ष पूरा भएछ अहिले । यो बीचमा पञ्चायत, बहुदल हुँदै देशमा राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको घोषणा समेत भइसकेको छ । तर, जमिन्दार र किसानहरु बीचको लडाई सकिएको छैन बरु अझैँ चर्किदैछ । जमिन्दारहरु कहिल्यै पनि जमीन जोत्दैनन् तर उनीहरु नै दिन दुगुणा रात चौगुणा धनी हुँदैछन्, तिनै बनेका छन् दशौँ विघा जग्गाका मालिक । जो पुस्तौँ पुस्तादेखि आँसु, पसिना र रगत बगाएर दिन रात जमीनसँग कठोर संघर्ष गरिरहेछन्, तिनै थारु किसानहरु खाना नपाएर भोकभोकै मरिरहेछन् । यहाँसम्म कि बाँचुञ्जेल पाइला टेक्ने र मरेपछि लास गाड्ने एक टुक्रा जमीनसमेत उनीहरुसँग छैन । आखिर यो विभेद कहिलेसम्म ? राज्यले यसको जवाफ खोज्ने दिन कहिले आउला ?
उसो त साँचो श्रद्धाको रुपमा भन्दा लोकपि्रयताको आसमा गुम्रालाई सहिदको उपमा दिएको पाइयो कतै-कतै । घोराहीमै उनको प्रतिमा पनि बनाइएको छ तर प्रतिमा निर्माणको सवालमा भतिजा ठाकुरप्रसादले असन्तुष्टि जनाए- ‘जे बनाए पनि इतिहास राख्नु छ भने जहाँ काका मारिए र गाडिए त्यही ठाउँमा बनाउनुपर्छ भन्ने मेरो विचार हो तर नेताहरुले मानेनन्, पहिला चौघेरा भन्थे पछि घोराही बनाएछन् ।’
जमिन्दारको असह्य अत्याचार, थारु किसानहरुको अथाह पीडा र राज्यको चरम उदासिनताले उब्जाएका प्रश्नै प्रश्नले पिरोलिदै म सिस्नेखोलाबाट घटना भएको खेततिर लागे, जहाँ ५० वर्ष पहिले गुम्राको रगतले जुन माटो भिजेको थियो । मैले त्यहाँ देखे, वरपरको जमीनमा खेतीपाती गरिएको छ । तर, जहाँ उनी ढले र उनको शवलाई गाडियो त्यो जमीन अझैँ पनि बाँझो थियो ।
बिहानैदेखि लागेको बादल अझैँ पनि फाटेको थिएन । खोलामा धमिलो बाढी उर्लिरहेकै थियो । म भने सिस्नेखोला र वेलुवा बञ्जाडी छोडेर गन्तव्यतिर लागिसकेको थिए । तर, पछि-पछिसम्म एउटा बुढो-पाको आवाज भने कानमा गुञ्जिरह्यो- ‘बाबु हो, जबसम्म जमीन जोत्नेहरुको हातमा आउँदैन् तबसम्म गुम्राको आत्माले न्याय पाउनेछैन ।’
२०६७ साउन
Written by Dilli Malla (dillimalla@gmail.com) 2010.
 |
| (c) Facebook/Tharu Community and Dilli Malla |
‘यस्तै-यस्तै बेला थियो’- उनले एकपटक पश्चिम आकाशतिर हेरे । सूर्य बिस्तारै पश्चिमी क्षितिजतिर ओरालो झर्दै थियो ।
आज बिहानैदेखि उनी सिस्नेखोलाको किनारमा छन् दुइटा गोरुका साथमा । उसो त जीवनका झण्डै आठ दशक यही खोलाको किनारमा गोठालो र खेतीपाती गर्दागर्दै बितिसकेको छ उनको । छेउमै सिस्ने खोला बगिरहेछ, सँगसँगै बगिरहेछ उनको जीवन पनि सिस्ने खोलाजस्तै- कहिले उर्लिदै, गड्गडाउँदै त कहिले सुस्त-सुस्त सुस्साउँदै ।
उनी अर्थात् कालुप्रसाद चौधरी । दाङ वेलुवा बञ्जाडी हत्याकाण्डका घाइतेमध्ये हालसम्म जीवित एकमात्र योद्धा ।
ठीक ५० वर्षअघि, सत्र साल साउन छ गते कुन बार थियो उनलाई याद भएन । बर्खामास भएपनि पानी परेको थिएन त्यतिबेला । ‘जम्मै गाउँलेहरु खेतमा काम गरिरहेका थिए । कोही जोत्दै थिए, कोही खेतमा आली लगाउँदै त कोही खन्दै थिए ।’ उनले लामो सास फेरे एकपटक । ‘दिउँसो त्यस्तै दुई तीन बजेको हुँदो हो जमिन्दारले पुलिस ल्याएर खेतमै आइपुगे ।’ फेरि आकाशतिर हेरे उनले । सायद उनको घडी त्यही आकाश हो । उमेरसँगै आँखालाई पनि बुढेसकाल लागिसकेछ क्यारे । ‘नजिक मात्र देख्छु, टाढा त तिरीमिरी मात्रै । त्यस्तै चार/साढे चार बीस नाघे हुँला’- उनलाई आफ्नै उमेरको पनि एकिन छैन । नागरिकता ? ‘हाम्रा जमाना किन चाहियो नागरिकता ? के जन्म दर्ता, के नागरिकता, के पढाइ लेखाइ ? जमिन्दारको जग्गा जोते पो अन्न आउँथ्यो ।’ बुढेसकाले आँखामा बाह्य संसार धुमिल-धुमिल जस्तो लागेपनि जवान छँदाको सत्र साले काण्ड भने अझैँ झल्झली देखिन्छ रे भर्खरजस्तै । भन्छन्- ‘वर्गद्ववा, बञ्जाडी हुँदै खेतमै आएका पुलिस र जमिन्दारसँग केहीछिन भनाभन भयो किसानहरुको । एकैछिनपछि पुलिसले भटाभट गोली चलायो । अनि त खैँ के भन्नु र ?”मामा (गुम्रा) खेतमै ढले, त्यसपछि रत्नलाई गोली लाग्यो, म भर्खर भाग्न खोज्दै थिए मेरो खुट्टामा पनि लागिहाल्यो ।’ गोली लागेको कालो खत अझैँ प्रष्टै चिनिदो रहेछ उनको देब्रे खुट्टामा । कालुप्रसाद गुम्राका भाञ्जा रहेछन् साइनोले ।
दिउँसो गाउँमा मान्छे नै भेटिन्नन् सबै खोला र खेततिर । किसानहरु खेतीपातीमा कसिएका छन् । खनजोत, रोपाई, गोडमेल शुरु भइसकेको छ । ‘यस्तै रमाइलो थियो त्यतिबेला पनि । विगत कोट्याउँछन् उनी ।
‘गाउँलेभरि सबै सँगसँगै खेतमै थियौँ । अहिलेका मानिसहरु एक्लाएक्लै काम गर्छन्, हामी त गाउँभरिका सबैले सबैको काम पालैपालो गथ्र्यौँ । तर, खैँ के भो ? जुन दिन मामा (गुम्रा) मारिए, त्यसदिनदेखि खेतमा काम गरिरहेका मान्छे देख्नेबित्तिकै त्यही घटनाको याद आउन थाल्छ । आँखा वरिपरि उही तस्वीर नाच्न थाल्छ ।’गुम्रा थारु, नाम सम्झिने बित्तिकै मन झसङ्ग हुन्छ । एकपछि अर्को सबै घटनाक्रमहरु दोहोरिन्छन् उनको बुढो दिमागमा । मन चरक्क चिरिएर आउँछ । दुःख, पीडा, आक्रोश, घृणा र वदलाभाव सबैले एकैपटक थिचेर ल्याउँछ । ‘खैँ कहिले पाउला र उनको आत्माले न्याय ?’ उनी भन्छन्- ‘जबसम्म जोत्नेकै नाममा जमीन हुँदैन् तबसम्म गुम्राको आत्माले न्याय पाउने छैन ।’
कहिले जन्मिए होलान् गुम्रा ? तिथिमिति कसैलाई थाहा छैन । गुम्राका भतिजा ठाकुर भन्छन्- ‘म पन्ध्र वर्षको थिए त्यतिबेला उनी हाम्रै उमेरका जस्तो लाग्थ्यो, जतिबेला माइला काकालाई जमिन्दारहरुले मारे’- पचास वर्ष नाघिसकेका गुम्राका भतिजा ठाकुरप्रसादको कुराले त्यस्तै वि.सं.१९६५-१९७५ को बीचमा लालु चौधरीका माइला छोराको रुपमा जन्मिएका थिए गुम्रा थारु । विवाहपछि एकमात्र छोरी जन्मिएकी थिइन् उनकी- चेर्र्या चौधरी । अहिले उनी जीवित छिन् वा छैनन् थाहा छैन । सानैमा उनको ब्रुहान (बर्दिया)तिर विवाह भएको थियो । ’माइला काका (गुम्रा) कति रमाइला मान्छे थिए’- बाल्यकालको यादले मन रोमाञ्चित हुन्छ ठाकुरप्रसादको । ‘केटाकेटीमा हामीलाई उनले कत्ति माया गर्थे कत्ति ? सायद मायाको मापन गर्ने कुनै त्यस्तो साधन हुन्थ्यो भने उनले नापेर नै देखाइदिन्थे गुम्राको माया । कुरा गर्दागर्दै उनी मलीन देखिए- बादलले छोपेको जुनेली रातजस्तो ।
ठाकुरप्रसाद गुम्राका दाजु प्रदेशी थारुका माइला छोरा हुन् । गुम्राको आफ्नै सन्तान नभएपनि उनका दाजु प्रदेशी र भाई ढाँठुका सन्तानहरु अहिले पनि त्यही खेत जोतिरहेका छन् अधियाँमा- जहाँ गुम्रा ढलेका थिए । ‘जमिन्दार भने पहिलेका छैनन्’- ठाकुरले बताए ।
आखिर किन मारियो गुम्रालाई ? उनले जमिन्दारको के बिगारेका थिए ? प्रहरी प्रशासनले किसानहरुलाई किन दमन गर्यो सत्र सालमा ? के किसानहरु नै दोषी थिए उक्त घटनामा ? के थियो घटनाको निहुँ ?
त्यसबेला थारु किसानहरुले जोत्दै आएको जमीनका मालिक बासुदेव घिमिरे, भागु, मेदिनीलगायतका जमिन्दारहरुले २०१६ साल माघमा तोरी भित्र्याउने बेला परम्परादेखि चल्दै आएको चौकुर प्रथा (उत्पादनको ३ भाग किसान र १ भाग जमिन्दारलाई बुझाउने नियम) लाई बदलेर अधियाँ (आधा-आधा) हुनुपर्ने प्रस्ताव राखे तर त्यो प्रस्ताव किसानहरुलाई मान्य भएन । त्यही निहुँबाट विवाद शुरु भयो । घटनाका प्रत्यक्षदर्शी/पीडित कालु, कुनुवा र ठाकुरका अनुसार विवाद बढ्न थालेपछि जमिन्दारले कहिले हलो जुवा काटिदिने, कहिले गोरु चुट्ने, कहिले जोत्न नदिनेजस्ता क्रियाकलाप गर्दै किसानहरुलाई दिनहुँ दुःख दिन थाले । जमिन्दारहरु चाहन्थे- पुस्तौदेखि चलि आएको चौकुर प्रथा बदलेर अधियाँ लागू गर्न र किसानहरुको श्रममा रजाई गर्न । तर, सोझा इमान्दार र स्वाभीमानी थारु किसानहरुलाई जमिन्दारको अत्याचार सह्य भएन र विरोध गरे । परिणामतः गुम्रा मारिए, कालु र रत्नप्रसाद घाइते बनाइए र तीन चार महिनासम्म उपचारको अभावमा अस्पतालकै शैयामा छट्पटाउनु पर्यो । थुप्रै किसानहरुले तत्कालिन ‘प्रजातान्त्रिक’ काँग्रेसी सरकार र प्रहरी प्रशासनको हिरासत र जेलका चिसा छिडीमा महिनौँसम्म यातना भोग्नुपर्यो । अन्ततः जमिन्दारकै पक्षमा फैसला भयो र सोझा किसानहरुले काम नगर्ने जमिन्दारलाई अधियाँ बुझाउनुपर्ने भयो ।
गुम्रा मारिएको ठीक ५० वर्ष पूरा भएछ अहिले । यो बीचमा पञ्चायत, बहुदल हुँदै देशमा राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको घोषणा समेत भइसकेको छ । तर, जमिन्दार र किसानहरु बीचको लडाई सकिएको छैन बरु अझैँ चर्किदैछ । जमिन्दारहरु कहिल्यै पनि जमीन जोत्दैनन् तर उनीहरु नै दिन दुगुणा रात चौगुणा धनी हुँदैछन्, तिनै बनेका छन् दशौँ विघा जग्गाका मालिक । जो पुस्तौँ पुस्तादेखि आँसु, पसिना र रगत बगाएर दिन रात जमीनसँग कठोर संघर्ष गरिरहेछन्, तिनै थारु किसानहरु खाना नपाएर भोकभोकै मरिरहेछन् । यहाँसम्म कि बाँचुञ्जेल पाइला टेक्ने र मरेपछि लास गाड्ने एक टुक्रा जमीनसमेत उनीहरुसँग छैन । आखिर यो विभेद कहिलेसम्म ? राज्यले यसको जवाफ खोज्ने दिन कहिले आउला ?
उसो त साँचो श्रद्धाको रुपमा भन्दा लोकपि्रयताको आसमा गुम्रालाई सहिदको उपमा दिएको पाइयो कतै-कतै । घोराहीमै उनको प्रतिमा पनि बनाइएको छ तर प्रतिमा निर्माणको सवालमा भतिजा ठाकुरप्रसादले असन्तुष्टि जनाए- ‘जे बनाए पनि इतिहास राख्नु छ भने जहाँ काका मारिए र गाडिए त्यही ठाउँमा बनाउनुपर्छ भन्ने मेरो विचार हो तर नेताहरुले मानेनन्, पहिला चौघेरा भन्थे पछि घोराही बनाएछन् ।’
जमिन्दारको असह्य अत्याचार, थारु किसानहरुको अथाह पीडा र राज्यको चरम उदासिनताले उब्जाएका प्रश्नै प्रश्नले पिरोलिदै म सिस्नेखोलाबाट घटना भएको खेततिर लागे, जहाँ ५० वर्ष पहिले गुम्राको रगतले जुन माटो भिजेको थियो । मैले त्यहाँ देखे, वरपरको जमीनमा खेतीपाती गरिएको छ । तर, जहाँ उनी ढले र उनको शवलाई गाडियो त्यो जमीन अझैँ पनि बाँझो थियो ।
बिहानैदेखि लागेको बादल अझैँ पनि फाटेको थिएन । खोलामा धमिलो बाढी उर्लिरहेकै थियो । म भने सिस्नेखोला र वेलुवा बञ्जाडी छोडेर गन्तव्यतिर लागिसकेको थिए । तर, पछि-पछिसम्म एउटा बुढो-पाको आवाज भने कानमा गुञ्जिरह्यो- ‘बाबु हो, जबसम्म जमीन जोत्नेहरुको हातमा आउँदैन् तबसम्म गुम्राको आत्माले न्याय पाउनेछैन ।’
२०६७ साउन
Adhiya Bataiya (fifty fifty share) is not profitable to tenants, but they are compelled to do for survival as Agriculture is the Culture of the Tharu in Nepal and India.
ReplyDelete